Kontrola wykazała, że instytucje integracji społecznej funkcjonują na ogół zgodnie z prawem, jednak są niewystarczająco skuteczne. W zbadanych centrach spośród 2 tys. osób - które w latach 2011-2012 wzięły udział w zajęciach - szkolenia ukończyło 73,3 proc., a 38,2 proc. usamodzielniło się ekonomicznie. W klubach odsetek ten był jeszcze niższy: spośród ponad 2,2 tys. osób zajęcia ukończyło 81,1 proc., ale ekonomicznie usamodzielniło się jedynie 16,9 proc. Tylko niektóre centra podpisywały porozumienia z lokalnymi przedsiębiorcami, dzięki czemu ich absolwenci mogli odbywać praktyki zawodowe w wybranym zakładzie pracy. Nieliczne z tych instytucji współpracowały z powiatowymi urzędami pracy, zapewniając podopiecznym dostęp do szkoleń i ofert pracy. Mimo tych pozytywnych przykładów ogólna skuteczność instytucji integracji społecznej pod względem liczby osób usamodzielnionych ekonomicznie jest według NIK niewystarczająca. Wyniki kontroli wskazują, że centra samorządowe były bardziej skuteczne od pozarządowych.
W latach 2011-2012 centra samorządowe odnotowały wskaźnik osób pozytywnie kończących zajęcia na poziomie 79,6 proc. i usamodzielnienia 44 proc., podczas gdy w centrach pozarządowych zajęcia skończyło 64,8 procent., a wskaźnik usamodzielnienia wynosił 28,4 proc.
Nieprawidłowości
W toku kontroli inspektorzy Izby stwierdzili następujące nieprawidłowości:
- większość centrów nie monitorowała w sposób planowy i systematyczny dalszych losów swoich absolwentów. Ich kierownicy tłumaczyli ten fakt brakiem narzędzi prawnych;
- większość skontrolowanych centrów nie współpracowała w wystarczającym stopniu z lokalnymi przedsiębiorcami i urzędami pracy, co przekładało się na niższą skuteczność wsparcia socjalnego dla osób potrzebujących;
- w przypadku 31,2 proc. centrów programy zatrudnienia socjalnego nie zostały dopasowane do uczestników zajęć pod względem intelektualnym, osobowościowym i zawodowym;
- zdarzały się przypadki szkolenia uczestników w kierunku zawodów nadwyżkowych (np. Centrum Integracji Społecznej: CIS w Bystrzycy Kłodzkiej);
- wiele ośrodków pomocy społecznej, prowadzących kluby integracji społecznej, nie zgłaszało ich do wojewódzkiego rejestru (lub robiło to z opóźnieniem), naruszając tym samym ustawowy obowiązek określony w Art. 18 ustawy o zatrudnieniu socjalnym.
Luki w ustawie
NIK zwróciła też uwagę na inne luki w ustawie o zatrudnieniu socjalnym, która:
- nie zobowiązuje centrów i klubów integracji społecznej do monitorowania dalszych losów ich absolwentów. W praktyce część instytucji uzyskuje takie informacje nieformalnie. Jednak odpowiednia regulacja prawna pozwalałaby centrom i klubom ocenić, czy ich działalność jest skuteczna i jakich wymaga usprawnień;
- nie upoważnia wojewody do kontrolowania, czy centra integracji społecznej prawidłowo realizują swoje zadania oraz czy rzetelnie rozporządzają przyznanymi środkami publicznymi. Brak takiego zapisu stanowi duży problem w obliczu rosnących kosztów instytucji zatrudnienia socjalnego;
- Art. 11 ust. 3 ustawy określa, że jeden pracownik centrum nie powinien prowadzić zajęć z więcej niż pięcioma osobami. W praktyce wymóg ten jest bardzo trudny do zrealizowania, głównie z powodu braku środków na nowe etaty (np. CIS w Chełmnie);
- Art. 5 ust. 4 ustawy zobowiązuje centra do informowania wojewody o każdej zmianie danych będących podstawą nadania statusu centrum. Kontrola wykazała, że zapis ten nie był przestrzegany w większości przypadków (56,2 proc.), ponieważ wymagane dane były zbyt szczegółowe oraz podlegały częstym zmianom.
Izba wystąpiła z wnioskiem do Ministra Pracy i Polityki Społecznej o podjęcie kroków w kierunku znowelizowania ustawy o zatrudnieniu socjalnym. W ocenie NIK ustalenia niniejszej kontroli oraz wyniki równolegle przeprowadzonego audytu skuteczności kontraktów socjalnych wskazują, że dobrym pomysłem jest zintegrowanie kontraktów i zatrudnienia socjalnego jako dwóch komplementarnych narzędzi. Takie rozwiązanie przyczyni się do zwiększenia skuteczności wsparcia dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
