Odtworzenie w Polsce samorządu terytorialnego w 1989 roku było jednym z najważniejszych kroków na drodze do systemu komunistycznego ku silnie zakorzenionej, stabilnej demokracji. Rozwinięty i trwały ład demokratyczny ma bowiem wielopoziomowy charakter, a o jego wartości świadczy w pierwszym rzędzie jakość relacji obywatela z władzą lokalną” – pisał do Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej prezydent Lech Kaczyński w 20. rocznicę jej powołania. – Bez zaangażowania, uczciwości i dbałości o tzw. małą ojczyznę ludzi samorządu Polska nie osiągnie takiego rezultatu, jaki mogłaby osiągnąć – mówił zaś podczas Kongresu XX-lecia samorządności. – Moje osobiste poglądy na temat samorządu w ciągu ostatnich 20 lat uległy pewnej ewolucji. Tak jak w 1990 r. byłem całkowicie za powołaniem samorządu gminnego, tak byłem sceptyczny, gdy chodzi o starostów jako organy wybieralne. W latach 1997–1998 wydawało mi się to pewną przesadą. Dziś mamy starostów pochodzących z elekcji i Polska się od tego nie zawaliła. Jak dotąd samorządy wojewódzki i powiatowy sprawdzają się, choć wymagają większego upowszechnienia – dodawał.
W kraju rządzi obecnie reprezentujący ten sam nurt polityczny brat byłego prezydenta, a nastroje wśród reprezentujących samorządy, szczególnie szczebla powiatowego i wojewódzkiego są jak najgorsze. Podczas ostatniego posiedzenia Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego w imieniu marszałków województw mówił Adam Struzik, którego zdaniem samorządy w Polsce są po kawałku ograniczane. Grzegorz Kubalski, reprezentant Związku Powiatów, mówił wprost o pomysłach centralizacji, które zaprowadzą nas do odtworzenia systemu sprzed 1990 roku.
Czy wrażenie przedstawicieli samorządów jest uzasadnione? Czy też wyolbrzymiają oni fakty? Poniżej znajdą państwo zestawienie kompetencji, które zostały samorządom odebrane lub dopiero planuje się je odebrać. Staraliśmy się o możliwie pełny obraz, a w jego przedstawieniu pomagali nam przedstawiciele Związku Powiatów Polskich i Związku Województw. Zestawienie robi wrażenie, ale czy przeraża? Trudno znaleźć tam punkty, które naprawdę zasadniczo wpłynęłyby na pozycję samorządu terytorialnego w Polsce.
Oczywiście trzeba byłoby być ślepym, żeby nie widzieć ograniczania. Najbardziej wyraźnie dotyczy to samorządu powiatowego i wojewódzkiego. Poza tym największe zmiany dotyczą kwestii edukacji. Sytuacja, w której to samorząd płaci za wynagrodzenia nauczycieli, a także za budynki szkół oraz całą administrację, ale rząd decyduje o wysokości wynagrodzenia i ustala sieć szkół na terenie gminy (obowiązek uzgodnienia do tego się może sprowadzać) wydaje się nie do utrzymania na dłuższą metę. Nie jest to kwestia wizji państwa, światopoglądu. To błąd. Który w jedną lub w drugą stronę trzeba będzie naprawić. Niepokoi również wyraźne nabieranie prędkości pojawiających się inicjatyw. Znacznie poważniejsze zmiany są planowane, niż te, które już się dokonały.
Jedną z inicjatyw jest przekazanie powiatowych urzędów pracy pod nadzór ministerstwa. Podobno są niepotrzebne, ale dlaczego nie mogłyby o tym zadecydować samorządy? Jest to też zadanie dużo bardziej skomplikowane niż by się wydawało. Bo co z pieniędzmi, które samorządy zainwestowały w budynki urzędów pracy i pracowników.
Wiele drobnych spraw niezwiązanych z ustawami czy rozporządzeniami także dodatkowo potęguje odczucie odbierania kompetencji i centralizacji wszystkiego, co można. – W ostatnich dniach roku otrzymaliśmy pismo z Ministerstwa Sportu informujące nas o „reorientacji instytucjonalnej” koniecznej w przypadku realizacji Programu Rozwoju Bazy Sportowej w oparciu o środki z Totalizatora Sportowego. W praktyce oznacza to, że właśnie ministerstwo będzie decydowało o tym, jakie inwestycje sportowe powstawać będą w naszych gminach i miastach – martwi się marszałek województwa mazowieckiego Adam Struzik.
Atmosfery nie poprawiają również informacje dotyczące zmian w nadzorze nad samorządami. Nowe kompetencje regionalnych izb obrachunkowych w połączeniu z wyborem nowych prezesów izb rodzą obawy zamiaru „przykręcania śruby”.
Za pierwszą oznakę nadchodzącej zmiany w stosunkach rząd – samorząd można było uznać prace wspomnianej wcześniej Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego. Już na początku zdecydowano o przeniesieniu obrad plenarnych KWRiST z Kancelarii Premiera do siedziby MSWiA. To była zmiana czysto symboliczna, bo też KWRiST jest jedynie organem doradczym. Lekceważonym wielokrotnie i za poprzedniego rządu. Elementem tej zmiany w stosunku do samorządów (reprezentowanych w Komisji Wspólnej przez sześć ogólnopolskich korporacji zrzeszających metropolie, miasta, miasteczka, gminy wiejskie, powiaty i województwa) jest też nieobecność na posiedzeniach plenarnych współprzewodniczącego komisji ze strony rządowej ministra Mariusza Błaszczaka. Z tego powodu stronę rządową od dłuższego czasu reprezentuje wiceminister Sebastian Chwałek.
Największą systemową zmianą z już zapowiedzianych jest wprowadzenie limitu kadencji w samorządach. Trudno nazwać to ograniczaniem kompetencji, więc w zestawieniu jej nie uwzględniliśmy. Ale łatwo nazwać to ograniczaniem znaczenia. Nowi samorządowcy na pewno nie będą tak silnymi liderami, z jakimi obecnie mamy do czynienia. W wielu samorządach rządzą ludzie ze stażem dłuższym niż historia istnienia zarówno partii władzy, jak i opozycji.
Zestawienie odbieranych kompetencji i środków finansowych:
Lista odebranych kompetencji | Źródło | Zakres |
Uzależnienie możliwości likwidacji szkoły od pozytywnej opinii kuratora oświaty. | Art. 89 ust. 3 ustawy – Prawo oświatowe | Gminy i powiaty / Edukacja |
Opiniowanie sieci szkół przez kuratora – wymagana opinia pozytywna. | Art. 39 ust. 8 ustawy – Prawo oświatowe | Gminy i powiaty / Edukacja |
Opiniowanie arkuszy organizacyjnych przez kuratora. | Art. 51 ust. 1 pkt 12 ustawy – Prawo oświatowe | Gminy i powiaty / Edukacja |
Zmiany w składzie komisji konkursowej na dyrektora szkoły dające organowi nadzoru trzech przedstawicieli w składzie tej komisji (czyli tyle samo, ile ma organ prowadzący). | Art. 63 ust. 14 ustawy – Prawo oświatowe | Gminy i powiaty / Edukacja |
Nakazanie samorządom wydatkowania w danym roku budżetowym na realizację zadań wymagających stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy dla dzieci i młodzieży środków w wysokości nie mniejszej niż wynikająca z podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego na ten rok w zakresie tych zadań. | Art. 11 ust. 6 ustawy – Prawo oświatowe. Obowiązek wprowadzony od 1 stycznia 2017 r. ustawą nowelizującą ustawę o systemie oświaty z 23 czerwca 2016 r. Wcześniej w roku 2015 i 2016 obowiązek ten wynikał z ustaw okołobudżetowych. | Gminy i powiaty / Edukacja |
Usunięcie możliwości przedłużenia kadencji dyrektora szkoły przez organ prowadzący i nałożenie obowiązku organizowania konkursu na dyrektora w przypadku zakończenia okresu powierzenia przez dotychczasowego dyrektora. | Art. 36a ust. 14 uchylony od 26 stycznia 2017 r. na mocy ustawy z 14 grudnia 2016 r. Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe | Gminy i powiaty / Edukacja |
Wydłużenie terminu z 5 dni na 21 dni na przedstawienie przez kuratora oświaty opinii w przedmiocie odwołania nauczyciela ze stanowiska kierowniczego w przypadkach szczególnie uzasadnionych. Zrezygnowano również z zapisu, że niewydanie opinii w ustawowym terminie jest równoznaczne z opinią pozytywną. | Art. 66 ust. 2 ustawy – Prawo oświatowe. Zmiana wprowadzona ustawą – Prawo oświatowe i wejdzie w życie od 1 września 2017 r. | Gminy i powiaty / Edukacja |
Odebranie zarządom województw nadzoru nad regionalnymi ośrodkami doradztwa rolniczego. | Ustawa z 22 czerwca 2016 o zmianie ustawy o jednostkach doradztwa rolniczego (DzU z 5.08.2016, poz. 1176) | Województwa / Rolnictwo |
Odebranie gminom możliwości wpływania na to, jak wygląda zbiórka odpadów na ich terenie. Wprowadzenie jednolitych kolorów pojemników w całym kraju, co oznacza dla gmin olbrzymie dodatkowe koszty. | Rozporządzenie ministra środowiska z 29 grudnia 2016 r. w sprawie szczegółowego sposobu selektywnego zbierania wybranych frakcji odpadów | Gminy / Gospodarka odpadami |
Przekazanie zadania zleconego z zakresu administracji rządowej w sprawie opieki nad organizacjami kombatanckimi (bez zapewnienia wystarczającego dofinansowania). | Art. 7(3) pkt 3 ustawy o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (tekst jednolity: DzU z 2016 r. poz. 1255) | Województwa / Organizacje społeczne |
Niewystarczające finansowanie programu „500+” na poziomie samorządu województwa jako zadania zleconego z zakresu administracji rządowej. | Ustawa z 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci (DzU z 2016 r. poz. 195, z późn. zm.) | Województwa / Pomoc społeczna |
Reorganizacja systemu opieki zdrowotnej, konieczność łączenia szpitali w sieci generująca koszty. Pomysły wykupywania świadczeń zdrowotnych przez samorządy województwa, co powodowałoby znaczne zwiększenie wydatków bieżących. Zakaz zbywania udziałów w spółkach zdrowotnych powyżej 49 proc. udziałów. | Zmiana ustawy o działalności leczniczej oraz niektórych innych ustaw oraz zmiana ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych | Województwa / Ochrona zdrowia |
Ograniczenie kompetencji samorządów terytorialnych poprzez brak możliwości swobodnego decydowania o inwestycjach w jednostkach ochrony zdrowia, zastrzeżonych obecnie do kompetencji wojewody. | Ustawa o zmianie ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz niektórych innych ustaw | Województwa / Ochrona zdrowia |
Szacowanie szkód wyrządzanych przez dziki, łosie, jelenie, daniele i sarny w uprawach i płodach rolnych będzie wykonywane przez służby wojewody lub przez Lasy Państwowe. Nie jest to jeszcze dokładnie określone. Dlatego mimo zmiany w ustawie Prawo łowieckie, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego będzie szacował ww. szkody jeszcze w roku 2017. | Ustawa z 22 czerwca 2016 roku o zmianie ustawy – Prawo łowieckie | Województwa / Rolnictwo |
Odebranie decyzyjności sejmikom wojewódzkim w sprawie wyznaczania inwestycji sportowych do dofinansowania w ramach Programu Rozwoju Regionalnej Infrastruktury Sportowej (tytuł Programu z 2016 roku). Środki pochodzą z Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej. | Pismo Sekretarza Stanu w Ministerstwie Sportu i Turystyki z 27 grudnia 2016 r. znak: DIS/074/2/2016/1 | Województwa / Sport |
Usunięcie z projektu „Strategii na rzecz odpowiedzialnego rozwoju” zapisu „Zwiększenie znaczenia dochodów własnych w finansowaniu działalności JST w stosunku do transferów ze szczebla centralnego, aby zachęcać JST do bardziej racjonalnego gospodarowania środkami publicznymi”. | Strategia na rzecz odpowiedzialnego rozwoju | Gminy, powiaty i województwa / Finanse |
Odebranie środków finansowych lub przekazanie zadania bez finansowania | Źródło | Zakres |
Zmniejszenie o 200 mln zł środków z Programu rozwoju gminnej i powiatowej infrastruktury drogowej na lata 2016–2019. | Ustawa budżetowa na 2017 r. | Gminy i powiaty / Infrastruktura |
Zmniejszenie w 2017 r. o 132 mln złotych dotacji na działalność ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi.
| Art. 22 ustawy z 2 grudnia 2016 r. o szczególnych rozwiązaniach służących realizacji ustawy budżetowej na rok 2017 (na skutek przesunięcia o rok przewidywanego zwiększenia poziomu dotacji celowej na działalność ośrodków wsparcia) | Gminy i powiaty / Ochrona zdrowia |
Uchwalenie nowej „kwoty wolnej od podatku”. Strata dochodów 450 mln zł. | Ustawa z 29 listopada 2016 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz ustawy o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw | Gminy, powiaty i województwa / Finanse |
Podniesienie płacy minimalnej – wzrost kosztów pracowniczych jak i kosztów zawartych umów cywilnoprawnych, wzrost kosztów funkcjonowania m.in. instytucji kultury. | Rozporządzenie Rady Ministrów z 9 września 2016 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2017 r. | Gminy, powiaty i województwa / Finanse |
Brak środków na realizację nowego zadania z zakresu pomocy dla kobiet w ciąży. | Ustawa z 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” (DzU nr 1860 z 2016 r.) | Województwa / Pomoc społeczna |
Generowanie dodatkowych kosztów wynikających z wprowadzenia nowych zadań dla ośrodków adopcyjnych m.in.: – promowania idei adopcji, – prowadzenia szkoleń dla kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, osób prowadzących rodzinne domy dziecka oraz dyrektorów placówek opiekuńczo-wychowawczych typu rodzinnego. | Ustawa z 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (DzU 2016 poz. 575) | Województwa / Pomoc społeczna |
Podniesienie wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli wpływa na podwyższenie dodatków motywacyjnych i innych dodatków naliczanych w relacji do wynagrodzenia zasadniczego. | Rozporządzenie ministra edukacji narodowej zmieniającego rozporządzenie w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego (...) | Gminy, powiaty i województwa / Edukacja |
Rozszerzenie zadań marszałka województwa realizowanych jako zadania zlecone z zakresu administracji rządowej bez zwiększenia wysokości dotacji celowej na te zadania. | Ustawa 22 lipca 2016 r. o zmianie ustawy o usługach turystycznych oraz ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (DzU poz. 1334) | Województwa / Pomoc społeczna |
Lista kompetencji, które rząd planuje odebrać | Źródło | Zakres zmian |
Pomysł odebrania samorządom powiatowym prowadzenia poradni psychologiczno-pedagogicznych. | Propozycja resortu edukacji zgłoszona na spotkaniu z udziałem minister edukacji narodowej. | Powiat / Edukacja |
Przekazanie kompetencji w zakresie gospodarki wodnej dla podmiotu Wody Polskie. Przewiduje się odebranie marszałkowi województwa kompetencji, w tym m.in.: – wydawanie pozwoleń wodno prawnych, – ustalanie linii brzegu dla wód granicznych oraz śródlądowych dróg wodnych, – ustanowienia strefy ochronnej obejmującej wyłącznie teren ochrony bezpośredniej ujęcia wody, – wyznaczania aglomeracji związanej z Krajowym Programem Oczyszczania Ścieków Komunalnych (KPOŚK), – wykonywania praw właścicielskich wobec niektórych wód publicznych stanowiących własność Skarbu Państwa, – wykonywania i utrzymywania urządzeń melioracji wodnych podstawowych oraz innych zadań związanych z melioracjami wodnymi, – nadzorowania działalności związków spółek wodnych, – utrzymywania wojewódzkich magazynów przeciwpowodziowych. | Projekt ustawy Prawo wodne – przyjęty przez Radę Ministrów | Powiaty i województwa / Ochrona środowiska |
Przekazanie nadzoru nad stacjami kontroli pojazdów na Transportowy Dozór Techniczny. | Projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw | Województwa / ruch drogowy |
Ograniczenie wyboru władz wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Pięciu zamiast siedmiu członków zarządu i czterech, a nie trzech członków delegowanych przez rząd. | Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska | Województwa / Ochrona środowiska |
Przekazanie WORD z marszałków na wojewodów, obecnie na razie samych pracowników. | Informacje prasowe | Województwa / ruch drogowy |
Inne zmiany w wojewódzkich ośrodkach ruchu drogowego. Pojawiają się coraz głośniejsze postulaty dotyczące wprowadzenia zmian w zakresie funkcjonowania ośrodków. Przede wszystkim jest mowa o tym, aby przychody ośrodków stanowiły przychód Skarbu Państwa. Przy czym cała infrastruktura ośrodków, ich dyrektorzy oraz administracja nadal pozostałaby na utrzymaniu samorządów. | W interpelacji nr 5262 posła Jana Michalskiego skierowanej do ministra infrastruktury i budownictwa, pojawił się postulat reorganizacji zasad egzaminowania osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami poprzez wprowadzenie centralnego systemu nadzoru nad egzaminami państwowymi sprawowanego przez Centralną Komisję Egzaminacyjną we współpracy z okręgowymi komisjami egzaminacyjnymi oraz organizacji egzaminów w oparciu o infrastrukturę ośrodków szkolenia kierowców. | Województwa / ruch drogowy |
Odebranie powiatowych urzędów pracy administracji samorządowej. | Zapowiedź ministra Stanisława Szweda – 23.01.2017 Katowice | Powiaty / Pomoc społeczna |
Odebranie starostom uprawnienia do powoływania powiatowych inspektorów sanitarnych (skutek planowanej budowy administracji niezespolonej). | Projekt ustawy o zmianie ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz niektórych innych ustaw | Powiaty / Ochrona środowiska |
Likwidacja powiatowych inspektoratów nadzoru budowalnego i wprowadzenie w ich miejsce inspektoratów okręgowych (administracja rządowa niezespolona na poziomie powiatu). | Projekt ustawy – Kodeks urbanistyczno-budowlany | Powiaty / Architektura |
Wzmocnienie kontrolnej funkcji RIO i wybór prezesów RIO przez rząd. | Projekt ustawy o zmianie ustawy o regionalnych izbach obrachunkowych
| Samorządność |
Odebranie członkostwa w Radzie Nadzorczej WFOŚiGW dyrektorowi albo zastępcy dyrektora Wydziału (Departamentu) Ochrony Środowiska Urzędu Marszałkowskiego. | Projekt zmiany ustawy – Prawo ochrony środowiska, zmiany dotyczą art. 400f | Województwa / Ochrona środowiska |
Odebranie kompetencji województwa we wdrażaniu Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020 | Inicjatywy rządowe | Województwa / Rolnictwo |
Planowane odebranie środków lub nałożenie nowych zadań bez odpowiedniego finansowania | Źródło | Zakres |
Odebranie części udziałów z opłat za poszukiwań złóż kopalin: b) ograniczenie dochodów gmin. | Projekt ustawy o Polskiej Służbie Geologicznej art. 50 ust. 6 | Gminy, powiaty i województwa / Finanse |
Przejęcie zarządzania środkami europejskimi przez budżet państwa (wojewodów) w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014–2020. | Inicjatywy rządowe | Województwa / Środki europejskie |
Zwolnienie Polskiej Służby Geologicznej z opłat za wieczyste użytkowanie gruntów stanowiących własność gmin. | Projekt ustawy o Polskiej Służbie Geologicznej - art. 47. | Gminy / Podatki |
Zmiana właściwości marszałka dla przedsiębiorców prowadzących recykling i odzysk odpadów opakowaniowych. Zwiększy się ilość kontroli, które będzie musiał przeprowadzić marszałek województwa. | Projekt ustawy o zmianie ustawy o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi oraz o zmianie niektórych innych ustaw | Województwa / Ochrona środowiska |
Realizacja Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego. | Wprawdzie rozporządzenie z 28.12.2010 w sprawie Narodowego Programu Och. Zdr. Psych. (DzU z 2011 nr 24, poz. 128) już nie obowiązuje, ale program ma być realizowany w ramach Narodowego Programu Zdrowia. Ponadto trwają prace mające na celu powołanie nowego programu ochrony zdrowia psychicznego zapewne również bez wskazania źródła finansowania. | Województwa / Ochrona zdrowia |
Proponowane przepisy nakładają na samorządy obowiązek badania potoków pasażerskich w przypadku organizowania publicznego transportu zbiorowego, które są niezwykle kosztowną metodą – art. 19a. | Zaproponowane przez rząd zmiany przepisów dotyczących transportu publicznego – projekt ustawy o zmianie ustawy o publicznym transporcie zbiorowym oraz niektórych innych ustaw oraz obecnie obowiązująca ustawa z 16 grudnia 2010 r. Zmiany dotyczą art. 15 ust. 1 pkt 8 i art. 19 ustawy o publicznym transporcie zbiorowym. | Gminy, powiaty i województwa / Transport |
Wyznaczenie jednostkom samorządu terytorialnego zadania opracowania programów polityki zdrowotnej (RPZ), które nie może być sfinansowane ze środków EFS. | Wytyczne Ministra Rozwoju i Finansów w zakresie realizacji przedsięwzięć z udziałem środków EFS w obszarze zdrowia na lata 2014–2020 | Gminy / Ochrona zdrowia |
Zgodnie z proponowanym zapisem art. 27a ustawy – właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu nieruchomości objętej obwodem łowieckim ma przysługiwać możliwość żądania od województwa odszkodowania za poniesioną rzeczywistą szkodę. Projektowane przepisy mogą powodować skutki finansowe dla budżetu samorządów województw, pomimo faktu, że zadania z przedmiotowego zakresu są zadaniami z administracji rządowej zleconymi samorządowi województwa z mocy zapisów art. 7 ustawy – Prawo łowieckie. | Projekt ustawy o zmianie ustawy – Prawo łowieckie | Województwa / Prawo łowieckie |
Zestawienia przygotowane we współpracy ze Związkiem Powiatów Polskich oraz Związkiem Województw RP.
Zdjęcia: pixabay.com
