W związku z niewielką powierzchnią gmin województwa podkarpackiego objętych miejscowymi planami zagospodarowania, zabytki i ich otoczenie na Podkarpaciu nie są kompleksowo chronione przed negatywnymi skutkami inwestycji budowlanych – pisze Najwyższa Izba Kontroli w najnowszym raporcie. Najlepszym sposobem takiej ochrony są właśnie miejscowe plany, jednak ich sporządzanie nie jest obowiązkowe. Gospodarowanie przestrzenią opiera się więc głównie na decyzjach o warunkach zabudowy, co w mniejszym stopniu zapewnia ochronę zabytków. Znakomita większość skontrolowanych gmin właściwie prowadziła gminne ewidencje zabytków, słabiej natomiast wywiązywała się z obowiązku opracowywania programów opieki nad zabytkami.
W skontrolowanych gminach w latach 2008-2013 uchwalono 43 plany, które obejmowały strefy konserwatorskie. Obejmowały one niespełna dwa tysiące ha powierzchni, głównie na terenie Przemyśla i Jarosławia.
Gminy preferują wydawanie decyzji o warunkach zabudowy, dla których nie jest wymagane przeprowadzanie tak szczegółowych analiz konserwatorskich. NIK podkreśla, że każda z gmin posiada studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, w którym określone są ograniczenia, dopuszczenia, nakazy i zakazy działań w poszczególnych strefach konserwatorskich. Zapisy takie pozwalają na utworzenie stref ochrony konserwatorskiej w planach miejscowych.
Skontrolowane gminy prawidłowo utworzyły gminne ewidencje zabytków. Spośród 12 gmin, 11 miało założone ewidencje zabytków, a jedną opracowaną ewidencję przekazano do uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków. W skali województwa podkarpackiego, z nałożonego obowiązku założenia gminnej ewidencji zabytków wywiązało się 75 proc. gmin. Aktualna gminna ewidencja zabytków jest podstawą dla ochrony zabytków i pozyskiwania środków finansowych na ten cel, gdyż zapewnia gminom pełną wiedzę o zabytkach nieruchomych znajdujących się na ich terenie.
NIK natomiast negatywnie oceniła sporządzanie programów opieki nad zabytkami. Opracowała je tylko połowa kontrolowanych.
Gminy przestrzegały obowiązków dokonania uzgodnień z wojewódzkim konserwatorem zabytków, tak w zakresie dokumentów planistycznych, jak i wydawanych decyzji określających warunki zabudowy. Obowiązek takich uzgodnień jest niewątpliwym zabezpieczeniem zabytków i ich otoczenia.
NIK oceniła pozytywnie, mimo stwierdzonych nieprawidłowości, wydawanie w strefach ochrony konserwatorskiej przez gminy decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy. Wprawdzie w skontrolowanych gminach w niejednolity sposób prowadzono postępowania administracyjne mające na celu ustalenie cech nowej zabudowy, lecz różne praktyki stosowania prawa nie wpłynęły niekorzystnie na ochronę obiektów zabytkowych i ich otoczenia. Trudności gmin dotyczyły w szczególności zakresu udziału specjalistów w postępowaniu administracyjnym, m.in. tego, kto powinien określać wymagania dotyczące nowej zabudowy. W ocenie NIK powinien to być zawsze profesjonalista posiadający odpowiednie kwalifikacje specjalne.
Warto pamiętać, że woj. podkarpackie posiada wielobarwny pejzaż dziedzictwa kulturowego. Region ten ze swoimi walorami kulturowo-przyrodniczymi jest jednym z najciekawszych w Polsce i cieszy się wielkim zainteresowaniem turystów. Znajdują się tu nie tylko ogólnie znane obiekty, jak Zespół Pałacowo Parkowy w Łańcucie czy Zespół klasztoru oo. Bernardynów w Leżajsku, uznane za pomniki historii, ale także wiele innych. W rejestrze zabytków województwa wpisano bowiem ponad 4 tysiące nieruchomych obiektów zabytkowych.
Dlatego zdaniem Najwyższej Izby Kontroli brak planów zagospodarowania może nie tylko stwarzać bariery rozwojowe, ale też wpływać na stopniową degradację zabytków i ich otoczenia, będących znaczącą częścią dziedzictwa kulturowego województwa.
