Jak wynika z przygotowanego przez GUS raportu „Kultura 2014”, ubiegłoroczne wydatki z budżetu państwa na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego pomniejszone o dotacje i subwencje z budżetu państwa dla samorządów oraz o transfery między samorządami wyniosły 9 mld 326,8 mln zł (nominalnie o 13,6 proc. więcej niż w 2013 r.). Wydatki z budżetów jednostek samorządu terytorialnego wyniosły 7 mld 592,6 mln zł. Największy udział w samorządowych wydatkach publicznych miały samorządy gminne – 44,0% , samorządy miast na prawach powiatu – 36,9%, województw – 17,8% i powiatów – 1,3%.
Natomiast wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w budżetach samorządów terytorialnych liczone łącznie z dotacjami i subwencjami z budżetu państwa oraz transferami JST to 7 mld 723,1 mln zł, co stanowiło 3,9% ogólnych wydatków z budżetów samorządowych (w 2013 r. odpowiednio – 6 mld 887,8 mln zł i 3,7%).
W przeliczeniu na 1 mieszkańca dało to kwotę 200,68 zł, przy czym kwota ta była zróżnicowana w zależności od województwa. I tak najmniej na kulturę wydano w województwie podkarpackim – 151,35 zł, natomiast najwięcej w województwie dolnośląskim – 335,80 zł.
Transfery pomiędzy JST wyniosły 130,6 mln zł, przy czym 67,2% tej kwoty wydały samorządy miast na prawach powiatu.
Wydatki samorządów gminnych na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego wyniosły 3 mld 355,2 mln zł i stanowiły 43,4% wydatków samorządowych ogółem w tym zakresie (wydatki samorządów miast na prawach powiatu, województw i powiatów – odpowiednio: 37,4%, 17,7% i 1,5%).
Wydatki bieżące z budżetów samorządów terytorialnych na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w 2014 r. wyniosły 5 mld 306,3 mln zł (w roku poprzednim – 4 mld 940,1 mln zł), co stanowiło 68,7 proc. wydatków jednostek samorządu terytorialnego na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (w 2013 r. – 71,7 proc.).
Udział samorządowych wydatków bieżących na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w wydatkach bieżących ogółem samorządów terytorialnych stanowił 3,4 proc. (wobec 3,3 proc. w 2013 r.).
Ochrona zabytków i dziedzictwo narodowe
Na różne formy ochrony zabytków i opiekę nad zabytkami oraz działalność ośrodków ochrony i dokumentacji zabytków, jak również wojewódzkich urzędów ochrony zabytków w 2014 r. wydano z budżetu państwa (łącznie z transferami do jednostek samorządu terytorialnego) 258,2 mln zł (w 2013 r. – 275,8 mln zł).
Udział wydatków budżetu państwa na działalność związaną z ochroną zabytków w 2014 r. wyniósł 14,8 proc. wydatków budżetu państwa na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (w roku poprzednim – 16,9 proc.). Natomiast wydatki budżetów JST (łącznie z dotacjami z budżetu państwa oraz transferami pomiędzy JST) na ochronę zabytków wyniosły 339,2 mln zł (w 2013 r. – 322,4 mln zł). Udział wydatków związanych z ochroną zabytków z budżetów samorządowych w 2014 r. wyniósł 4,4 proc. wydatków budżetów jednostek samorządu terytorialnego na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego (w roku poprzednim – 4,7 proc.).
Podstawową formą ochrony zabytków jest wpis do rejestru zabytków. Rejestry są prowadzone przez wojewódzkich konserwatorów zabytków. W 2014 r. wydali oni ok. 300 decyzji o wpisaniu obiektów nieruchomych do rejestru zabytków (w 2013 r. – ok. 450 decyzji). Były to decyzje dotyczące obiektów nowych, tzn. wpisanych do rejestru po raz pierwszy, decyzji odtworzonych, a także wymagających ponownego wpisu ze względu na zmiany stanu zabytku lub jego otoczenia. W rejestrze zabytków nieruchomych występują ponadto m.in. założenia przestrzenne (1 063 obiekty) – układy urbanistyczne, kanały, linie kolejowe, założenia rekreacyjne i sportowe itp., obiekty budownictwa obronnego (1055), takie jak: mury obronne, bramy miejskie, forty, arsenały oraz blisko 3,5 tys. innych obiektów takich, jak: ogrodzenia, bramy, pomniki, fontanny i studnie, altany, groty, pawilony.
Największa liczba zabytków nieruchomych znajduje się w województwach: dolnośląskim, wielkopolskim, mazowieckim, warmińsko-mazurskim i małopolskim; łącznie stanowią one blisko połowę (48,9%) wszystkich zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru. W ujęciu powiatowym szczególnie duża koncentracja zabytków nieruchomych występuje w powiatach: m.st. Warszawa (2 032), m. Kraków (1 549). m. Wrocław (1 036), m. Gdańsk (662), m. Poznań (643) oraz olsztyńskim (958), kłodzkim (685), nowosolskim (637), nyskim (561) i poznańskim (536).
Obok zabytków nieruchomych, ochronie podlegają także zabytki ruchome do których należą m.in.: dzieła sztuki plastycznej, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji ich twórców, numizmaty, militaria, wytwory techniki, niektóre materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła.
Sposobem ochrony zabytków jest także utworzenie parku kulturowego. Powołuje go rada gminy w celu ochrony krajobrazu kulturowego (tj. krajobrazu przetworzonego przez człowieka) poprzez działania pozwalające na zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi, charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. W 2014 r. w Polsce istniało 27 parków kulturowych na terenie 12 województw.
Postępujący rozwój społeczno-gospodarczy stwarza zagrożenie dla dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego. Dla ratowania miejsc i obiektów szczególnie cennych dla naszej cywilizacji UNESCO przyjęło konwencję w sprawie ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego.
W Polsce znajduje się 27 obiektów – w ramach czternastu pozycji umieszczonych na liście UNESCO.
Biblioteki
W 2014 r. funkcjonowały 8 094 placówki bibliotek publicznych, w tym 5 486 filii bibliotecznych. Większość bibliotek publicznych i ich filii prowadziło swoją działalność na wsi (65,8proc.). Na jedną bibliotekę publiczną i filię przypadało 4 754 osoby. W mieście wskaźnik ten był prawie trzykrotnie większy niż na wsi i wynosił: 8 397 – dla miasta, a 2 864 – dla wsi.
Liczba bibliotek publicznych i filii systematycznie maleje. Na koniec 2014 r. zanotowano spadek o 18 placówek bibliotecznych w stosunku do roku ubiegłego. Liczba punktów bibliotecznych, które prowadzone są najczęściej społecznie w rejonach, gdzie jest trudny dostęp potencjalnego czytelnika do biblioteki lub filii, zwiększyła się o 19. W 2014 r. działalność prowadziło 1 290 punktów bibliotecznych wobec 1 271w 2013 r.
Poziom czytelnictwa, mierzony liczbą czytelników w bibliotekach publicznych, był niższy niż w 2013 r. (spadek o 2,1 proc. ), a liczba zarejestrowanych użytkowników aktywnie wypożyczających w 2014 r. wyniosła 6,3 mln (w 2013 r. – 6,4 mln). Najwięcej czytelników skorzystało w 2014 r. z bibliotek województwa mazowieckiego (960,3 tys.), śląskiego (820,0 tys.) oraz małopolskiego (655,9 tys.).
Pod względem liczby czytelników przypadających na 1 000 mieszkańców wiodącym województwem było województwo małopolskie (195), a następnie mazowieckie (180) oraz śląskie (179). W ujęciu powiatowym najwięcej czytelników bibliotek publicznych w przeliczeniu na 1 000 ludności odnotowano w powiatach grodzkich: m. Krosno (362), m. Jaworzno (333), m. Biała Podlaska (309), m. Kraków (287), m. Opole (283),m. Katowice (279), i m. Jastrzębie –Zdrój (278).
Domy kultury, kluby i świetlice
Struktura wydatków na poszczególne rodzaje instytucji kultury i formy działalności kulturalnej w wydatkach budżetu państwa na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego pozostała podobna do struktury tych wydatków w latach poprzednich. Najwięcej budżet państwa przeznaczył na funkcjonowanie muzeów - 27 proc. oraz ochronę zabytków i inne formy opieki nad zabytkami - 14,8 proc. Z budżetów samorządowych najwięcej wydano na działalność domów, ośrodków kultury, klubów i świetlic - 29,1 - proc. oraz bibliotek - 16,9 proc.
W 2014 r. w Polsce funkcjonowało 4 019 domów i ośrodków kultury, klubów i świetlic (w 2013 r. – 3901). Najliczniejszą część stanowiły ośrodki kultury (41,1% wszystkich placówek) a najmniej liczną – kluby (7,8%). Większa część placówek (63,0%) zlokalizowana była na wsi, przy czym charakter placówek wiejskich posiadały przede wszystkim świetlice (92,8% ogółu tych instytucji) oraz ośrodki kultury (57,5%). Natomiast domeną miast były kluby i domy kultury – odpowiednio 77,8% i 60,6% tych instytucji funkcjonowało w mieście. Najwięcej placówek działało na terenie województwa małopolskiego – 425, śląskiego – 369 oraz podkarpackiego –360, przy czym województwa podkarpackie i małopolskie wyróżniały się na tle kraju pod względem liczby działających na ich terenie domów kultury (po 13% wszystkich tego rodzaju instytucji w kraju), a śląskie i małopolskie – klubów (co trzecia taka placówka działała w tych województwach). Na uwagę zasługuje również województwo zachodniopomorskie, na którego obszarze działała 1/6 wszystkich świetlic.
Muzea
W 2014 r. w Polsce funkcjonowały 844 muzea (łącznie z oddziałami), czyli o 22 więcej niż w 2013 r., z których 82,3 proc. należało do sektora publicznego. Organizatorem zdecydowanej większości instytucji publicznych były jednostki samorządu terytorialnego (83,6 proc.). W ramach sektora prywatnego organizatorami muzeów były najczęściej organizacje społeczne, polityczne i związki zawodowe (ponad 1/3 prywatnych muzeów) oraz Kościoły i związki wyznaniowe (przeszło 15 proc.).
Łączna liczba zbiorów muzealnych, według stanu na koniec 2014 r., wyniosła 16,5 mln (wzrost o 1,3 proc. w porównaniu z 2013 r.). Dominowały muzealia z dziedziny archeologii (19,4 proc.) oraz przyrody (17,9 proc.), natomiast najmniej liczną dziedzinę stanowiła kartografia (0,2 proc.).
Zbiory muzealne prezentowane były w ramach stałych wystaw oraz poprzez organizowanie wystaw czasowych. W 2014 r. muzea prezentowały 2 230 wystaw stałych oraz zorganizowały 4 935 wystaw czasowych (w tym 169 wystaw z zagranicy).
Muzea w 2014 r. odwiedziło 30,6 mln osób (o 5,4 proc. więcej w porównaniu z rokiem poprzednim), w tym 13,7 mln osób zwiedziło muzea bezpłatnie. Największą popularnością wśród zwiedzających, tak jak w roku poprzednim, cieszyły się muzea o profilu artystycznym i historycznym, które odwiedziło odpowiednio: 9,9 mln i 5,4 mln osób.
Muzea zorganizowały za granicą 167 wystaw, które odwiedziło 931 tys. osób (w 2013 r. odpowiednio 156 i 656 tys.). Najwięcej wystaw zaprezentowano w Niemczech (25), Czechach (12) i na Słowacji (12). Poza działalnością wystawienniczą muzea prowadziły również działalność oświatową. W 2014 r. zorganizowały 140,7 tys. imprez, w których uczestniczyło 10,1 mln osób (w 2013 r. odpowiednio 125,0 tys. i 9,0 mln). Najwięcej zorganizowano lekcji muzealnych (73,1 tys.; w 2013 r. – 66,9 tys.). Z kolei największą liczbę uczestników odnotowano na imprezach cyklicznych, w których uczestniczyło 2,8 mln osób (w 2013 r. – 3,0 mln).
W 2014 r. muzea prowadziły także inną działalność związaną z kulturą: wykonały 90 usług konserwatorskich, 260 konsultacji specjalistycznych, przeprowadziły 100 badań zleconych z zewnątrz. Sprzedaż pamiątek prowadziły 434 muzea.
Muzea prowadzą również własną działalność badawczą. W 2014 r. rozpoczęto realizację 363 programów badawczych wewnętrznych oraz przystąpiono do 162 programów badawczych zewnętrznych (w 2013 r. – 445 i 106). Najwięcej programów badawczych wewnętrznych podjęto w muzeach województwa śląskiego i małopolskiego.
Najpopularniejsze muzea w 2014 r.
1. Muzeum Pałac w Wilanowie w Warszawie
2. Muzeum Łazienki Królewskie – Zespół Pałacowo-Ogrodowy w Warszawie
3. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu
4. Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki w Krakowie
5. Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce
6. Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Rezydencja Królów
i Rzeczypospolitej
7. Muzeum Powstania Warszawskiego
8. Muzeum Zamkowe w Malborku
9. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
10. Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie
11. Oddział Podziemia Rynku Muzeum Historycznego Miasta Krakowa
12. Muzeum – Zamek w Łańcucie
13. Muzeum Okręgowe w Toruniu
14. Oddział Panorama Racławicka Muzeum Narodowego we Wrocławiu
15. Oddział Fabryka Schindlera Muzeum Historycznego Miasta Krakowa
16. Muzeum Narodowe w Warszawie
17. Muzeum – Zespół Zamkowy w Niedzicy
18. Muzeum Narodowe w Krakowie
19. Muzeum Zamkowe w Pszczynie
20. Muzeum – Dom Rodzinny Ojca Świętego Jana Pawła II
w Wadowicach
Ten i wiele innych tematów związanych z kulturą będziemy poruszać podczas Ogólnopolskiej Konferencji Samorządu i Oświaty EDUKACJA PRZYSZŁOŚCI, która odbędzie się w dniach 9-10 marca 2016 r. w Gdańsku.
Już dziś można się zapisać korzystając z formularza zamieszczonego na www.oswiataprzyszlosci.pl – zakładka zgłoszenia.
Tylko do końca stycznia 2016 r. – cena promocyjna.
