Markowa to miejsce naznaczone straszliwą zbrodnią – podczas wojny hitlerowcy zamordowali tam polską rodzinę Ulmów oraz szóstkę ich dzieci za pomoc w ukrywaniu Żydów.
Józef i Wiktoria byli polskim małżeństwem, pobrali się w 1935 r.. Podczas okupacji niemieckiej, zapewne pod koniec 1942 r., mimo biedy i zagrożenia życia Ulmowie dali schronienie ośmiorgu Żydom: Saulowi Goldmanowi i jego czterem synom o nieznanych imionach, oraz dwóm córkom oraz wnuczce Chaima Goldmana z Markowej. O fakcie ukrywania Żydów przez rodzinę Ulmów doniósł Niemcom prawdopodobnie granatowy policjant z Łańcuta.
Rankiem 24 marca 1944 r. przed dom Ulmów przyjechało pięciu niemieckich żandarmów oraz kilku granatowych policjantów. Najpierw zamordowali Żydów, potem Józefa i Wiktorię (będącą w siódmym miesiącu ciąży). W końcu podjęli decyzję o zabiciu dzieci. W kilka minut życie straciło siedemnaście osób, w tym dziecko, które Wiktoria zaczęła rodzić w chwili egzekucji. Polska rodzina pochowana została na cmentarzu w Markowej. Żydzi spoczywają na cmentarzu w Jagielle.
W 1995 r. Wiktoria i Józef Ulmowie zostali pośmiertnie uhonorowani tytułem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. W 2004 r. w Markowej odsłonięto ich pomnik. Sześć lat później prezydent Lech Kaczyński odznaczył ich Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. A w diecezji przemyskiej rozpoczął się proces beatyfikacyjny rodziny.
Idea utworzenia Muzeum Polaków Ratujących Żydów (MPRŻ) podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej pojawiła się w 2008 roku. Sejmik podkarpacki w uchwale intencyjnej stwierdził, że „istnieje potrzeba pokazania faktów – w dużej mierze nieznanych – wskazujących na udział Polaków w ratowaniu osób narodowości żydowskiej w warunkach, gdy ukrywanie Żydów przez Polaków było rygorystycznie ścigane i – w odróżnieniu od okupowanej zachodniej Europy – karane śmiercią”.
Pierwotnie muzeum miało zajmować się wyłącznie przypadkami ratowania Żydów na terenie Podkarpacia, ale w 2015 roku na wniosek marszałka Władysława Ortyla minister kultury Małgorzata Omilanowska podniosła jego rangę z regionalnej na ogólnopolską. Zadaniem placówki będzie zbieranie informacji i upamiętnianie Polaków niezależnie od tego, na jakim obszarze udzielali Żydom pomocy.
Markowa, w której znajduje się MPRŻ, to miejsce symboliczne dla tej tematyki, a śmierć rodziny Ulmów ma wymiar szczególny. W 2013 na stronie internetowej izraelskiego Instytutu Yad Vashem napisano: „Zbrodnia na Ulmach – gdy cała rodzina została zamordowana razem z ukrywanymi Żydami – stała się symbolem polskiej ofiary i męczeństwa podczas niemieckiej okupacji”.
Po przyjęciu w 2008 r. uchwały intencyjnej przez sejmik podkarpacki powołana została komisja, która opracowała założenia muzeum. Władze województwa zdecydowały, że w ich imieniu budowę będzie prowadziło Muzeum-Zamek w Łańcucie. W 2010 roku realizacja została wpisana do wieloletniego planu inwestycyjnego. W tym samym roku rozstrzygnięto konkurs na koncepcję MPRŻ, który wygrało biuro architektoniczne Nizio Design International – biuro ma swoim na koncie m.in. koncepcję wystawy stałej Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Bełżcu, Europejskiego Centrum Solidarności w Stoczni Gdańsk czy Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie.
Zaproponowana przez NDI minimalistyczna formuła architektoniczna budynku ma w zamyśle podkreślać drastyczność wydarzeń i śmiertelne niebezpieczeństwo grożące osobom niosącym pomoc Żydom pod okupacją niemiecką. Na placu muzealnym znajduje się pomnik poświęcony Ofiarom Holokaustu oraz tabliczki z nazwiskami Polaków zamordowanych za pomoc Żydom na terenie Podkarpacia. Z kolei na monumentalnej ścianie umieszczono tabliczki z nazwiskami Polaków ratujących Żydów.
Budowa muzeum trwała dwa lata i zakończyła się w październiku 2015 r. We wrześniu 2015 roku w ramach przetargu wyłoniono firmę – MWE, która wykonała scenografię wystawy stałej.
Całkowita wartość zadania wyniosła 8,6 mln zł, z czego 1 mln zł przekazało Ministerstwo Kultury, a 115 tys. zł to środki własne Muzeum-Zamek w Łańcucie. Pozostałe pieniądze pochodzą z budżetu woj. podkarpackiego – 7,5 mln zł. Działki pod budowę muzeum nieodpłatnie przekazała gmina Markowa.
Oprócz instytucji prowadzących i finansujących inwestycję największe wsparcie uzyskano od Instytutu Pamięci Narodowej, a szczególnie oddziałów w Rzeszowie i Krakowie, których pracownicy opracowali założenia MPRŻ oraz stałej ekspozycji. Z IPN pochodzi również większość materiałów, które zostaną wykorzystane w ekspozycji.
Budynek muzeum, oprócz głównej sali wystawowej, posiada również mniejszą – pięćdziesięcioosobową. Będą się w niej odbywać pokazy filmów, lekcje muzealne dla młodzieży, spotkania dyskusyjne. W dalszej przyszłości można pomyśleć o organizowaniu konferencji popularnonaukowych lub naukowych. Chodzi o to, aby możliwie największa część młodzieży izraelskiej przybywającej do Markowej nie ograniczyła się do obejrzenia muzeum, ale również wzięła udział w warsztatach czy wykładach.
MPRŻ ma prowadzić działalność dokumentacyjną, która będzie pomocna nie tylko dla uzupełniania wystawy stałej, jej efekty będą również udostępniane naukowcom, dziennikarzom i innym osobom zainteresowanym tematyką. Będą nagrywane notacje – relacje od żyjących świadków Zagłady Żydów, zbierane dokumenty dotyczące tematyki związanej z MPRŻ.
Muzeum powinno w uzasadnionych przypadkach wnioskować do prezydenta Polski o nadanie orderów, a do instytutu Yad Vashem o przyznanie medali Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata. Do MPRŻ już wpływają relacje na temat Polaków ratujących Żydów. Będą weryfikowane i wykorzystywane w działalności muzeum.
Uroczyste otwarcie muzeum – 17 marca 2016 r. Psalmy ze Starego Testamentu w wykonaniu Stanisława Soyki i chóru Cracow Singer, przestrzenne wizualizacje i efekty świetlne, słuchowisko radiowe opowiadające o życiu w Markowej przed wojną – to tylko niektóre elementy składające się na bogaty, poruszający program otwarcia placówki.
– Ta uroczystość będzie mieć międzynarodowy charater, przyjadą na nią między innymi goście ze Stanów Zjednoczonych, Izraela, a także z Niemiec. Chcemy, aby to było spotkanie czterech narodów – powiedział marszałek Władysław Ortyl.
W otwarciu muzeum weźmie udział prezydent Andrzej Duda. – Prezydent będzie obecny, bo chce, aby było to święto ku czci wszystich osób, które pomagały Żydom, jego udział ma nadać temu wydarzeniu charakter ogólnopolski – powiedział W. Kolarski, podsekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP.
Wiceminister Jan Dziedziczak z MSZ zapewnia, że służby dyplomatyczne robią wszystko, aby informacja o muzeum w Markowej dotarła poprzez placówki dyplomatyczne do jak największej grupy osób na całym świecie. – Jest to największe przedsięwzięcie w historii polskiej dyplomacji, chcemy trafić z wiadomością o Polakach ratujących Żydów do wielu miejsc na świecie, w tym celu angażujemy kilkadziesiąt placówek, ambasad i konsulatów, aby włączyły się w uroczystość otwarcia – powiedział Dziedziczak.
